Basın İlan Kurumu’nun gözünden Gazeteciliğin kâğıttan internet sitesine yolculuğunun serencamı

İllustrasyon: Cemile Ağaç Yıldırım.

Özer Elikoğlu / Basın İlan Kurumu Kontrol Müdür Yardımcısı

Basın ile alâkalı farklı konuları bir araya getiren 7418 Sayılı Basın Kanunu ile Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun’un 18 Ekim 2022 tarihli Resmî Gazete’de yayımlanmasıyla birlikte ikircikli bir hareketlilik başladı. Bu torba kanun düzenlemesinin 2022 yılının ilkbaharında Meclis komisyonlarına geldiği günlerden itibaren gazetecilik tarafını doğrudan ilgilendiren bölümü, kamuoyunda daha çok tartışılması sebebiyle sosyal medya ile ilgili hükümlerin gölgesinde kaldı.

Haddizatında resmî ilan ve reklâm yayımlamakta olan binlerce gazete ve derginin yanı sıra hâlihazırda bu imkândan yararlanamayan internet haber sitelerinin beklentileri de askıya alınmış oldu. Bu yazı dizisinde, internet haber sitesi olgusunun gelişimine Basın İlan Kurumu gözünden bakacağız.

İşinin sahibi olmak

Kamuya ait yayımlanması zorunlu olan resmî ilan ve reklamların, o güne kadar siyasi yapının tahakkümü altındaki ‘yancı’ yayınlara verilmekte olduğu kanısının bir sonucu olarak, 1961 yılında fikir ve içtihat gözetilmeksizin aracılık işlemlerini yürütme görevi ve yetkisini haiz olarak teşkil edilen Basın İlan Kurumu, gazete ve dergileri kapsayacak şekilde faaliyet göstermekte iken, 7418 Sayılı Kanun’un yayımlanmasıyla birlikte internet haber sitelerinde de resmî ilan ve reklamların yayımlanmasına aracılık etmesinin kapısı aralanmış oldu.

Kurulduğu günün koşullarına göre İstanbul, Ankara ve İzmir’de faaliyete geçirilen şubeler bir nevi pilot işlevi görmüş, akabinde basının geliştiği düşünülen Adana, Bursa, Konya illerinde şube açılmış, kurum teşkilatlanmasını sağlayana dek faaliyet göstermediği yerlerde ise bu görevin valiliklerin idaresinde sürdürülmesi öngörülmüştür. 2004 yılında çıkarılan 5216 sayılı Büyükşehir Belediye Kanunu’nun da etkisiyle, teşkilatlanma anlamında yeni bir başlangıç yapılarak Kayseri, Gaziantep, Antalya, Eskişehir, Kocaeli ve Trabzon illerinin de görev alanına dâhil edilmesiyle faaliyet gösterilen il sayısı 12’ye çıkmıştır. 2010 yılında kurumun ‘işin sahibi’ olduğu fikri temelinde Türkiye genelinde faaliyet gösterme kararı alınarak, 2015 yılına kadar peş peşe 29 ilde şube açılmıştır. 2021 yılında yine bir kalkınma hamlesi sonucunda diğer 40 ilin de görev alanına dâhil edilmesiyle, kurumun kuruluş gayesi yerli yerine oturmuştur.

Bu girizgâhtan sonra, yukarıda bahsettiğim hareketliliği yani bugünü ve bugünden sonrasını daha iyi çözümlemek amacıyla, kurumun, internet ortamında gazetecilik mesleğinin gelişmesi ve geleceği için yaptığı çalışmaların ortaya koyulmasının, internet ortamında yaptığı işi habercilik olarak konumlandıranların süreli yayın sayılmasında üstlendiği rolü anlamak açısından bir hayli önem arz etmektedir.

İnternet gelecek demek

2010 yılı itibarıyla haber duyurma amacı taşıyan basılı yayınların gitgide miadının dolmakta, yerini ise internet mecrasının almakta olduğuna dair gözlemlere dayanılarak ve kurum tarafından sahada yapılan çalışmaların da tazyikiyle internet dünyası ile ilgili araştırmalara ihtimam gösterilmiştir.

Bu araştırmaların sonucunda, 2012 yılında kurumun faaliyet göstermekte olduğu İstanbul, Ankara, İzmir, Adana, Bursa, Konya, Gaziantep, Kayseri, Antalya, Trabzon, Eskişehir Kocaeli, Sakarya, Samsun, Mersin, Erzurum, Diyarbakır, Van, Balıkesir, Afyonkarahisar, Zonguldak, Denizli, Manisa, Batman ve Hatay illerinde yayınlanan 313 gazeteden 66’sının (örneğin Afyonkarahisar’da 21 gazetenin 12’sinin, Erzurum’da 16 gazeteden 8’inin) internet sitesinin olmadığı anlaşılmıştır. Hakeza İstanbul’da yayınlanan 17 yerel gazetenin 9’unun bile internet sitesinin bulunmaması durumun özetidir. Buradan kıyasla, her ne kadar –resmî bir tespit olmasa da– valiliklerin yetkisinde bulunan yerlerde yayımlanan gazetelerin ekseriyetinin internet sitesinin olmadığını söylemek mümkündür. O dönemde Anadolu basını internet açısından prematüre haldedir. Bu ahvalde internet ile ilgili yasama ve yürütme organlarının inisiyatifinde olan yasal düzenlemelerin yapılmasını beklemek ve niteliksel adımları yazılı basının keyfiyetine bırakmak zaman kaybı olarak görülmüştür.

İşte böyle bir ortamda gazeteleri geleceğe hazırlamak maksadıyla, öncelikli yapılması gerekenin ‘internet sitesi kurmalarını sağlamak’ olduğundan hareketle, zorunlu olmaktan ziyade ‘isteğe bağlı’ bazı yönlendirmelerin yapılması benimsenmiştir. Bu düşünce yerel gazeteler açısından bugüne ilişkin mihenk taşıdır.

Gazetelerin internet siteleriyle ilk temas

195 sayılı Kanu’na dayanılarak çıkarılan, resmî ilan ve reklamları yayımlayacak olan gazetelerin yerine getirmesi gereken şartları ihtiva eden 67 Sayılı Genel Kurul Kararı’nda; asgari kadroda istihdam edilen fikir işçilerinden birisini kendisine ait internet sitesinde internet editörü olarak görevlendiren ve gazetede yayımlanan resmî ilanlara güncel tutulan internet sitesinde de düzenli olarak yer veren gazetelere 1/10 ek gösterge (puan) tatbik edileceğine dair düzenleme internet dünyasına atılmış ilk adımdır.(1)

Gazetelerin, işgücü açısından hiçbir maliyet yüklemeksizin resmî ilan havuzundan daha fazla gelir elde etme olanağına teveccüh edeceği öngörüldüğünden teşvik amaçlı böyle bir düzenleme yapılmıştır. Beklendiği şekilde, hükmün 1 Nisan 2012 tarihinde yürürlüğe girmesini müteakip kurum görev alanında bulunan 362 gazeteden 311’i bu ek göstergeden yararlanmıştır.

Yayınlandıkları yer ve çevresini ilgilendiren haberler ile özel haberlere 0,75 metrekare yer veren, yine yüzölçümü 2,25 metrekareden az olmayanlara özgün ve güncel olması şartıyla bulmaca, kültür-sanat, sağlık, spor ve eğitim gibi konularda en az 0,37 metrekare yayın yapan, münhasıran yayımlanmak üzere yazılmış haftada en az bir röportaj ve günde en az iki köşe yazısını düzenli yayımlayan yerel gazetelere her bir şart için 10’ar olmak üzere toplam 30 ek gösterge uygulanmıştır.(2) Bu hüküm, ilk bakıldığında sadece gazeteler için hazırlanmış gibi dursa da, aslında ‘internet haberciliğine’ dönüşüm düşüncesi de gözetilerek hazırlanmıştır. Her ne kadar nitelik açısından %100 uygulanamasa bile 8 Haziran 2014 tarihi itibarıyla 677 gazeteden 320’sinin bu ek göstergeden yararlanması söz konusu olmuştur.

Mevzuata eklenen resmî ilanların elektronik ortamda alınıp dağıtılmasına ilişkin hüküm ise, resmî ilan yayımı açısından ikinci bir pencerenin açıldığını müjdelemiştir.(3)

İnterneti içselleştirmek

Kurumun her yıl gazete temsilcilerine yönelik olarak düzenlediği seminerlerin 2016 yılının 3-5 Ekim tarihleri arasında yapılmış olanı internetin günlük yaşamın bir parçası olduğu gerçeğini ve gazetelerin internette habercilik konusunda adımlarını hızlandırması gerektiğini ortaya koymuştur. 67 Sayılı Genel Kurul Kararı mülga olurken yerine 1 Ocak 2017 tarihi itibarıyla uygulanmak üzere Resmî İlan ve Reklamlar ile Bunları Yayınlayacak Süreli Yayınlar Yönetmeliği yürürlüğe girmiştir.(4)

Önceli olan metne göre daha çağdaş normlarda hazırlanan bu yönetmelikte 195 sayılı Kanun’un muğlak olan bazı bölümleri açıklığa kavuşturulmuş, 2012 yılı itibarıyla sözü edilmeye başlanan internet ve türevi kelimeler, bu yönetmeliğe dercedilmiştir. Öyle ki, “internet” sözcüğü 10, “elektronik” sözcüğü ise 8 defa kullanılmıştır. İsteğe bağlı şekilde ek gösterge mevzusu olan gazetede neşredilen resmî ilanların aynı gün eş zamanlı olarak internet sitesinde de yayımlanması ‘zorunlu’ hale getirilirken, tercihe bağlı yeni teşvikler mevzuatta yer almıştır.

İnternette habercilik

Gazetenin her sayısı için internet haber sitelerinde ilgili günlerde en az on beş güncel haber, video haber ve iki köşe yazısına, ayrıca kurumun resmî ilan portalında (www.ilan.gov.tr) gazetede yayımlanan resmî ilanları içeren dijital pano uygulamasına (widget) internet sayfasında görünür şekilde yer veren gazetelere yazılı talepleri üzerine 1/6 oranında ek gösterge verilmeye başlanmıştır.

Ayrıca, resmî ilan ve reklam verilebilecek gazete ve dergi bilgilerinin yer aldığı liste ile resmî ilanların dağıtıma ilişkin kontenjan tabloları internet sitesinden şeffaflık ilkesinin sonucu olarak ilgililerin erişimine açılmış, gazetelerin kâğıt, baskı ve satış işlemlerine dair kayıtlarını tuttukları fiziki defterlerin elektronik defter olarak tutulması sağlanmış ve resmî ilanların dağıtımına ilişkin dayanak olan aylık beyannameler elektronik ortam üzerinden intikal ettirilmeye başlanmıştır.

Sitelerin güncellenmesi ile gazetedeki ilanların bu sitelerde düzenli olarak yayımlanma aşamasının ardından gazeteciliğin geliştirilmesi safhası devreye girmiştir. Sitelerin de gazeteler gibi haberciliğin farklı alanlarındaki içerikle sunulması ön plana alınarak haber, fotoğraf, köşe yazısı ve izlenme duyusuna hitaben video haber ile çıta bir basamak daha yükseltilmiştir. Kurum, www.ilan.gov.tr sitesini kurmak suretiyle dijital pano uygulamasını gazetelerin hizmetine sunarak, internet sitelerine yerleştirilen bu pano üzerinden doğrudan kurumun internet sitesine yönlendirilme imkânı sağlanmıştır. Bu hükmün 1 Ocak 2017 tarihinde yürürlüğe girmesinin akabinde kurum görev alanında bulunan 621 gazeteden 229’u haber ile ilgili gerekli şartları yerine getirerek ek göstergeden yararlanmıştır. 2018, 2019 ve 2020 yıllarında ise haber alanında ek gösterge alan gazete sayısı sırasıyla 256, 249 ve 245 olurken, dijital pano uygulamasından 65, 75 ve 88 gazete ek gösterge kazanmıştır.

2014 yılındaki düzenlemeyle üç yıldır altyapısı oluşturulan ve işlerlik kazandırılan uygulama, Resmî İlan ve Reklamların Elektronik Ortamda Alınıp Dağıtılmasına Dair Yönetmelik’in yayımlanmasıyla ete kemiğe büründürülerek(5),elektronik ortamda gönderilen resmî ilan ve reklamların alınması ile süreli yayınlara dağıtılmasını sağlayan kurumun resmî ilan ve reklamlara aracılık hizmetlerinin yürütüldüğü İlan Bilişim Sistemi (İLANBİS) faaliyete geçirilmiştir. ‘Kanuni müşteri’ olarak adlandırılan ilan sahibi kişi, kurum ve kuruluşların, bu işle görevli personeli artık kurum şubelerine gelmek yerine işyerindeki bilgisayarından kendisine tanımlanan kullanıcı adı ve şifresi ile ilanını göndermesinin ardından bilgisayar ortamında yapılan ölçümlemeyi müteakip belirlenen ücreti banka hesabına havale ederek işlemini birkaç dakikada tamamlama imkânına kavuşmuş, kurum da gelen bu ilanı aynı program üzerinden yine kullanıcı adı ve şifresi tanımlanmış olunan gazete yetkililerine yönlendirmeye başlamıştır.

İnternette görünür ve takip edilir olmak

Aynı imtiyaz sahibine dahi ait olsa her gazetenin internet haber sitesinin ayrı olması gerektiğinin yanı sıra dijital pano uygulaması haber içeriğinden ayrıştırılarak farklı bir bent haline getirilmiş; bir taşla iki kuş misali ‘internet sitesinde görünür şekilde yer vermek’ ve yaygın gazetelerin aylık 9 binin, yerel gazetelerde ise 4 bin beş yüzün üzerinde sayfa gösterimi sağlaması şartıyla ikinci bir ek gösterge uygulaması başlatılmıştır. Ayrıca, basın ahlâk esasları ile alâkalı hükümleri ihlâl eden gazetelerin bu ek göstergelerden yararlanamayacağı hüküm altına alınmıştır.(6)

Bu düzenleme ile mealen, kontrol edilmesi fiziki evrak hüviyetindeki gazeteye göre hâlihazırda muğlak ve ulaşımı daha kolay bir mecra olan internet sitesinden de ek gelir elde etmek isteyen gazetelerin, ilerde resmî ilan yayımlama şartı haline gelecek olan ziyaretçi sayısının önemli olduğunun yanı sıra evrensel etik kurallara da uymak durumunda olduğu vurgulanmıştır.

Kurum bir taraftan da, mahalli idarelerin mevzuatlarından kaynaklı olarak merkez belediyesi olan illerde il merkeziyle sınırlı görev alanını -1 Eylül 2018 tarihinde yürürlüğe girmek üzere- il mülki sınırları olarak değiştirmiş(7) ardından da bir ilde fiziki şube kurmadan buradaki iş ve işlemlerin -8 Aralık 2018 tarihinde yürürlüğe girmek kaydıyla– başka ilde faaliyet göstermekte olan şubesi tarafından yürütülebileceğine ilişkin bölgesel çalışma yöntemini faaliyete geçirmek(8) üzere iki düzenleme yaparak ülke çapında teşkilatlanmanın taşlarını döşemiştir.

Aynı tarihteki başka bir düzenlemeyle, sayfa gösterimi ile ilgili uygulama bir adım daha ileri götürülerek, 1 Eylül 2019 tarihi itibarıyla gösterim sayısının 1/10’u kadar kullanıcı sağlama koşulu getirilmiştir. Bu hususa dikkat çekmekte fayda var; zira sayfa gösterimi gibi ifadeler gelişigüzel olarak mevzuata eklenmiş değildir, ileride internet sitelerine resmî ilan dağıtımına dayanak teşkil edecektir.

Dijital pano uygulamasının başarılı olmasının ardından gazetelerde yayımlatılan resmî ilan ve reklam veya elektronik ortamda yayını zorunlu resmî ilanlar ile özel ilan ve reklamların www.ilan.gov.tr adresinde yayımlanmasına dair Basın İlan Kurumu İlân Portalı Yönetmeliği yürürlüğe girmiştir. (9)

Resmî ilanların ilan.gov.tr’de görüntülenmesini sağlayan dijital pano uygulamasının gazeteler tarafından kullanımı konusundaki uyumun ardından, 1 Ocak 2021 tarihi itibarıyla, ilan portalından en az üç farklı ilanı kaynak göstererek kurum genel müdürlüğünün belirleyeceği şekilde kullanıp portaldaki ilgili ilanın linkini koyan gazetelere 1/6 oranında ek gösterge uygulaması başlatılmıştır.(10) 2021 yılının başı itibarıyla 979 gazetenin 472’si haber ilan ile ilgili ek göstergeden faydalanmıştır.

2021 yılının Eylül ayında başlanılan Resmî İlan ve Reklamlar ile Bunları Yayınlayacak Süreli Yayınlar Yönetmeliği’nin değiştirilmesi çalışmaları, internet sitelerinin ‘habercilik’ yapanlarının da süreli yayın kapsamına alınmasına dair hazırlıklar göz önünde bulundurularak genişletilmiştir. 2022 yılının ilkbaharında Basın Kanunu, Basın İlan Kurumu Teşkiline Dair Kanun, Basın Mesleğinde Çalışanlar ile Çalıştıranlar Arasındaki Münasebetlerin Tanzimi Hakkında Kanun ve Basın Kartı Yönetmeliği’nin yanı sıra resmî ilan yayımına konu 21 kanun ile alâkalı düzenlemeleri ihtiva eden Basın Kanunu ile Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun’un taslağı TBMM çatısı altında komisyonlarda görüşülmeye başlanmıştır.

Bu hazırlıkların sürdürüldüğü günlerde Resmî İlan ve Reklamlar ile Bunları Yayınlayacak Süreli Yayınlar Yönetmeliği’nde yapılan tadil ile gazetelerde yayımlanan resmî ilânların, gazetelerin internet haber sitelerinde, ana sayfada ve görünür bir alanda yer verilen dijital pano aracılığıyla yönlendirilerek ilan.gov.tr’de eş zamanlı olarak yayımlanması zorunlu hale getirilmiştir. “İlan haberleştirme” olarak adlandırılan uygulama ise, ilân portalında yayımlanan ilânlardan her gün en az üç farklı ilânı; internet haber sitesinde, kaynak göstererek kurumun belirleyeceği şekilde duyuran gazetelere 1/6, kurumca tespit edilecek sosyal ağlardan, kendisine ait hesaplarda yine kurumun belirleyeceği şekilde paylaşım yapan gazetelere 1/8 oranında ek gösterge uygulanacağı şeklinde genişletilmiştir.(11) Söz konusu ek gösterge 1 Eylül 2022 tarihi itibarıyla uygulanmaya başlamıştır.

AMAÇ DAHA ÇOK OKURA ULAŞMAK

Görüldüğü üzere resmî ilan yayımı ile alâkalı gazetelere internet sitesi kurdurma teşvikiyle başlatılan internet haber sitesi düşüncesi, 2022 yılında ilanların haber hüviyetinde daha çok okura ulaşmasını sağlayacak şekilde içeriğe büründürmeye kadar birçok aşamadan geçmiştir. Buradaki temel maksat kamuya ait ilanları, o ilanları neşretme talebi olan yayınlar aracılığıyla daha çok muhataba ulaştırmak, bunu gerçekleştirirken de değişken unsurları gözeterek gazeteciliğin mümkün mertebe yüksek seviyeye ulaşmasına olumlu katkı sağlamak olmuştur.

Basın İlan Kurumu’nun resmî ilan ve reklamların yayımına aracılık etmek çerçevesinde 2010 yılı itibarıyla yukarıda özetlenen kollektif ve sağduyulu yaklaşımı sonucunda, internet haber sitelerinin resmî ilan ve reklam yayımlaması hayâli, Basın Kanunu ile Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun’un Resmî Gazete’nin 18 Ekim 2022 tarihli sayısında yayımlanmasıyla gerçek olmuştur.